ที่กล่าวว่าโลก เพราะจะต้องแตกสลาย
English translation by Bhikkhu Sujato
Then a mendicant went up to the Buddha … and said to him:
“Sir, they speak of this thing called ‘the world’. How is the world defined?”
“It wears away, mendicant, that’s why it’s called ‘the world’. And what is wearing away? The eye is wearing away. Sights … eye consciousness … eye contact is wearing away. The painful, pleasant, or neutral feeling that arises conditioned by eye contact is also wearing away.
The ear … nose … tongue … body … The mind … thoughts … mind consciousness … mind contact is wearing away. The painful, pleasant, or neutral feeling that arises conditioned by mind contact is also wearing away.
It wears away, mendicant, that’s why it’s called ‘the world’.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
Then a certain bhikkhu approached the Blessed One … and said to him: “Venerable sir, it is said, ‘the world, the world.’ In what way, venerable sir, is it said ‘the world’?”
“It is disintegrating, bhikkhu, therefore it is called the world. And what is disintegrating? The eye, bhikkhu, is disintegrating, forms are disintegrating, eye-consciousness is disintegrating, eye-contact is disintegrating, and whatever feeling arises with eye-contact as condition … that too is disintegrating. The ear is disintegrating … The mind is disintegrating … Whatever feeling arises with mind-contact as condition … that too is disintegrating. It is disintegrating, bhikkhu, therefore it is called the world.”
English translation by Bhikkhu Sujato
At Sāvatthī.
Then Venerable Ānanda went up to the Buddha, bowed, sat down to one side, and said to him:
“Sir, they speak of this thing called ‘the world’. How is the world defined?”
“Ānanda, that which is liable to wear out is called the world in the training of the Noble One. And what is liable to wear out? The eye is liable to wear out. Sights … eye consciousness … eye contact is liable to wear out. The painful, pleasant, or neutral feeling that arises conditioned by eye contact is also liable to wear out.
The ear … nose … tongue … body … The mind … thoughts … mind consciousness … mind contact is liable to wear out. The painful, pleasant, or neutral feeling that arises conditioned by mind contact is also liable to wear out.
That which is liable to wear out is called the world in the training of the Noble One.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
At Savatthi. Then the Venerable Ānanda approached the Blessed One … and said to him: “Venerable sir, it is said, ‘the world, the world.’ In what way, venerable sir, is it said ‘the world’?”
“Whatever is subject to disintegration, Ānanda, is called the world in the Noble One’s Discipline. And what is subject to disintegration? The eye, Ānanda, is subject to disintegration, forms … eye-consciousness … eye-contact … whatever feeling arises with eye-contact as condition … that too is subject to disintegration. The ear is subject to disintegration … The mind is subject to disintegration … Whatever feeling arises with mind-contact as condition … that too is subject to disintegration. Whatever is subject to disintegration, Ānanda, is called the world in the Noble One’s Discipline.”
English translation by Bhikkhu Sujato
“Sir, they speak of this thing called ‘the world’. How do we define the world or what is known as the world?”
“Samiddhi, where there is the eye, sights, eye consciousness, and phenomena to be known by eye consciousness, there is the world or what is known as the world. Where there is the ear … nose … tongue … body … Where there is the mind, thoughts, mind consciousness, and phenomena to be known by mind consciousness, there is the world or what is known as the world.
Where there is no eye, no sights, no eye consciousness, and no phenomena to be known by eye consciousness, there is no world or what is known as the world. Where there is no ear … nose … tongue … body … Where there is no mind, no thoughts, no mind consciousness, and no phenomena to be known by mind consciousness, there is no world or what is known as the world.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
“Venerable sir, it is said, ‘the world, the world.’ In what way, venerable sir, might there be the world or the description of the world?”
“Where there is the eye, Samiddhi, where there are forms, eye-consciousness, things to be cognized by eye-consciousness, there the world exists or the description of the world.
“Where there is the ear … the mind, where there are mental phenomena, mind-consciousness, things to be cognized by mind-consciousness, there the world exists or the description of the world.
“Where there is no eye, Samiddhi, no forms, no eye-consciousness, no things to be cognized by eye-consciousness, there the world does not exist nor any description of the world.
“Where there is no ear … no mind, no mental phenomena, no mind-consciousness, no things to be cognized by mind-consciousness, there the world does not exist nor any description of the world.”
English translation by Bhikkhu Sujato
Then two brahmin cosmologists went up to the Buddha, and exchanged greetings with him. When the greetings and polite conversation were over, they sat down to one side and said to the Buddha:
“Master Gotama, Pūraṇa Kassapa claims to be all-knowing and all-seeing, to know and see everything without exception, thus: ‘Knowledge and vision are constantly and continually present to me, while walking, standing, sleeping, and waking.’ He says: ‘With infinite knowledge I know and see that the world is infinite.’ And the Jain ascetic of the Ñātika clan also claims to be all-knowing and all-seeing, to know and see everything without exception, thus: ‘Knowledge and vision are constantly and continually present to me, while walking, standing, sleeping, and waking.’ He says: ‘With infinite knowledge I know and see that the world is finite.’ These two claim to speak from knowledge, but they directly contradict each other. Which one of them speaks the truth, and which falsehood?”
“Enough, brahmins. Leave this aside: ‘These two claim to speak from knowledge, but they directly contradict each other. Which one of them speaks the truth, and which falsehood?’ I will teach you the Dhamma. Listen and pay close attention, I will speak.”
“Yes sir,” those brahmins replied. The Buddha said this:
“Suppose there were four men standing in the four quarters. Each of them was extremely fast, with an extremely mighty stride. They’re as fast as a light arrow easily shot across the shadow of a palm tree by a well-trained expert archer with a strong bow. Their stride was such that it spanned from the eastern ocean to the western ocean. Then the man standing in the east would say: ‘I will reach the end of the world by traveling.’ Though he’d travel for his whole lifespan of a hundred years—pausing only to eat and drink, go to the toilet, and sleep to dispel weariness—he’d die along the way, never reaching the end of the world. Then the man standing in the west … Then the man standing in the north … Then the man standing in the south would say: ‘I will reach the end of the world by traveling.’ Though he’d travel for his whole lifespan of a hundred years—pausing only to eat and drink, go to the toilet, and sleep to dispel weariness—he’d die along the way, never reaching the end of the world. Why is that? I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by running like this. But I also say there’s no making an end of suffering without reaching the end of the world.
These five kinds of sensual stimulation are called the world in the training of the Noble One. What five? Sights known by the eye that are likable, desirable, agreeable, pleasant, sensual, and arousing. Sounds known by the ear … Smells known by the nose … Tastes known by the tongue … Touches known by the body that are likable, desirable, agreeable, pleasant, sensual, and arousing. These five kinds of sensual stimulation are called the world in the training of the Noble One.
Take a mendicant who, quite secluded from sensual pleasures, secluded from unskillful qualities, enters and remains in the first absorption, which has the rapture and bliss born of seclusion, while placing the mind and keeping it connected. This is called a mendicant who, having gone to the end of the world, meditates at the end of the world. Others say of them: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’ And I also say this: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’
Furthermore, take a mendicant who, as the placing of the mind and keeping it connected are stilled, enters and remains in the second absorption … third absorption … fourth absorption. This is called a mendicant who, having gone to the end of the world, meditates at the end of the world. Others say of them: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’ And I also say this: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’
Furthermore, take a mendicant who, going totally beyond perceptions of form, with the ending of perceptions of impingement, not focusing on perceptions of diversity, aware that ‘space is infinite’, enters and remains in the dimension of infinite space. This is called a mendicant who, having gone to the end of the world, meditates at the end of the world. Others say of them: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’ And I also say this: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’
Furthermore, take a mendicant who enters and remains in the dimension of infinite consciousness. … the dimension of nothingness … the dimension of neither perception nor non-perception. This is called a mendicant who, having gone to the end of the world, meditates at the end of the world. Others say of them: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’ And I also say this: ‘They’re included in the world, and haven’t yet left the world.’
Furthermore, take a mendicant who, going totally beyond the dimension of neither perception nor non-perception, enters and remains in the cessation of perception and feeling. And, having seen with wisdom, their defilements come to an end. This is called a mendicant who, having gone to the end of the world, meditates at the end of the world. And they’ve crossed over clinging to the world.”
English translation by Thanissaro Bhikkhu
Then two brahman cosmologists went to the Blessed One and, on arrival, exchanged courteous greetings with him. After an exchange of friendly greetings & courtesies, they sat to one side. As they were sitting there, they said to the Blessed One, “Master Gotama, Purana Kassapa—all-knowing, all-seeing—claims exhaustive knowledge & vision: ‘Whether I am standing or walking, awake or asleep, continual, unflagging knowledge & vision is established within me.’ He says, ‘I dwell with infinite knowledge, knowing & seeing the finite cosmos.’ Yet Nigantha Nataputta—all-knowing, all-seeing—also claims exhaustive knowledge & vision: ‘Whether I am standing or walking, awake or asleep, continual, unflagging knowledge & vision is established within me.’ He says, ‘I dwell with infinite knowledge, knowing & seeing the infinite cosmos.’ Of these two speakers of knowledge, these two who contradict each other, which is telling the truth, and which is lying?”
“Enough, brahmans. Put this question aside. I will teach you the Dhamma. Listen and pay close attention. I will speak.”
“Yes, sir,” the brahmans responded to the Blessed One, and the Blessed One said, ”Suppose that there were four men standing at the four directions, endowed with supreme speed & stride. Like that of a strong archer—well-trained, a practiced hand, a practiced sharp-shooter—shooting a light arrow across the shadow of a palm tree: Such would be the speed with which they were endowed. As far as the east sea is from the west: Such would be the stride with which they were endowed. Then the man standing at the eastern direction would say, ‘I, by walking, will reach the end of the cosmos.’ He—with a one-hundred year life, a one-hundred year span—would spend one hundred years traveling—apart from the time spent on eating, drinking, chewing & tasting, urinating & defecating, and sleeping to fight off weariness—but without reaching the end of the cosmos he would die along the way. [Similarly with the men standing at the western, southern, & northern directions.] Why is that? I tell you, it isn’t through that sort of traveling that the end of the cosmos is known, seen, or reached. But at the same time, I tell you that there is no making an end of suffering & stress without reaching the end of the cosmos.
“These five strings of sensuality are, in the discipline of the noble ones, called the cosmos. Which five? Forms cognizable via the eye—agreeable, pleasing, charming, endearing, fostering desire, enticing; sounds cognizable via the ear… aromas cognizable via the nose… flavors cognizable via the tongue… tactile sensations cognizable via the body—agreeable, pleasing, charming, endearing, fostering desire, enticing. These are the five strings of sensuality that, in the discipline of the noble ones, are called the cosmos.
“There is the case where a monk—quite secluded from sensuality, secluded from unskillful qualities—enters & remains in the first jhāna: rapture & pleasure born of seclusion, accompanied by directed thought & evaluation. This is called a monk who, coming to the end of the cosmos, remains at the end of the cosmos. Others say of him, ‘He is encompassed in the cosmos; he has not escaped from the cosmos.’ And I too say of him, ‘He is encompassed in the cosmos; he has not escaped from the cosmos.’
[Similarly with the second, third, & fourth jhānas, and with the attainment of the dimensions of the infinitude of space, the infinitude of consciousness, nothingness, and neither perception nor non-perception.]
“Furthermore, with the complete transcending of the dimension of neither perception nor non-perception, he enters & remains in the cessation of perception & feeling. And, having seen [that] with discernment, his fermentations are completely ended. This is called a monk who, coming to the end of the cosmos, remains at the end of the cosmos, having crossed over attachment in the cosmos.”
English translation by Bhikkhu Sujato
“Mendicants, before my awakening—when I was still unawakened but intent on awakening—I thought: ‘My mind might often stray towards the five kinds of sensual stimulation that I formerly experienced—which have passed, ceased, and perished—or to those in the present, or in the future a little.’
Then it occurred to me: ‘In my own way I should practice diligence, mindfulness, and protecting the mind regarding the five kinds of sensual stimulation that I formerly experienced—which have passed, ceased, and perished.’
So, mendicants, your minds might also often stray towards the five kinds of sensual stimulation that you formerly experienced—which have passed, ceased, and perished—or to those in the present, or in the future a little. So in your own way you should practice diligence, mindfulness, and protecting the mind regarding the five kinds of sensual stimulation that you formerly experienced—which have passed, ceased, and perished.
So you should understand that dimension where the eye ceases and perception of sights fades away. You should understand that dimension where the ear … nose … tongue … body … mind ceases and perception of thoughts fades away.”
When he had spoken, the Blessed One got up from his seat and entered his dwelling.
Soon after the Buddha left, those mendicants considered, “The Buddha gave this brief summary, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail. … Who can explain in detail the meaning of this brief summary given by the Buddha?”
Then those mendicants thought, “This Venerable Ānanda is praised by the Buddha and esteemed by his sensible spiritual companions. He is capable of explaining in detail the meaning of this brief summary given by the Buddha. Let’s go to him, and ask him about this matter.”
Then those mendicants went to Ānanda, and exchanged greetings with him. When the greetings and polite conversation were over, they sat down to one side. They told him what had happened, and said, “May Venerable Ānanda please explain this.”
“Reverends, suppose there was a person in need of heartwood. …”
“Please explain this, if it’s no trouble.”
“Then listen and pay close attention, I will speak.”
“Yes, reverend,” they replied. Ānanda said this:
“Reverends, the Buddha gave this brief summary, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail:
‘So you should understand that dimension where the eye ceases and perception of sights fades away. You should understand that dimension where the ear … nose … tongue … body … mind ceases and perception of thoughts fades away.’
And this is how I understand the detailed meaning of this summary.
The Buddha was referring to the cessation of the six sense fields when he said: ‘So you should understand that dimension where the eye ceases and perception of sights fades away. You should understand that dimension where the ear … nose … tongue … body … mind ceases and perception of thoughts fades away.’
The Buddha gave this brief summary, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail. And this is how I understand the detailed meaning of this summary.
If you wish, you may go to the Buddha and ask him about this. You should remember it in line with the Buddha’s answer.”
“Yes, reverend,” replied those mendicants. Then they rose from their seats and went to the Buddha, bowed, sat down to one side, and told him what had happened.
Then they said, “And Ānanda explained the meaning to us in this manner, with these words and phrases.”
“Mendicants, Ānanda is astute, he has great wisdom. If you came to me and asked this question, I would answer it in exactly the same way as Ānanda. That is what it means, and that’s how you should remember it.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
“Bhikkhus, before my enlightenment, while I was still a bodhisatta, not yet fully enlightened, the thought occurred to me: ‘My mind may often stray towards those five cords of sensual pleasure that have already left their impression on the heart but which have passed, ceased, and changed, or towards those that are present, or slightly towards those in the future.’ Then it occurred to me: ‘Being set on my own welfare, I should practise diligence, mindfulness, and guarding of the mind in regard to those five cords of sensual pleasure that have already left their impression on the heart, which have passed, ceased, and changed.’
“Therefore, bhikkhus, in your case too your minds may often stray towards those five cords of sensual pleasure that have already left their impression on the heart but which have passed, ceased, and changed, or towards those that are present, or slightly towards those in the future. Therefore, bhikkhus, being set on your own welfare, you should practise diligence, mindfulness, and guarding of the mind in regard to those five cords of sensual pleasure that have already left their impression on the heart but which have passed, ceased, and changed.
“Therefore, bhikkhus, that base should be understood, where the eye ceases and perception of forms fades away. That base should be understood, where the ear ceases and perception of sounds fades away.… That base should be understood, where the mind ceases and perception of mental phenomena fades away. That base should be understood.”
Having said this, the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling. Then, soon after the Blessed One had left, the bhikkhus considered … all as in preceding sutta down to: [99–100] … The Venerable Ānanda said this:
“Friends, when the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling after reciting a synopsis in brief without expounding the meaning in detail—that is: ‘Therefore, bhikkhus, that base should be understood, where the eye ceases and perception of forms fades away…. That base should be understood, where the mind ceases and perception of mental phenomena fades away. That base should be understood’—I understand the detailed meaning of this synopsis as follows: This was stated by the Blessed One, friends, with reference to the cessation of the six sense bases.
“Friends, when the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling after reciting a synopsis in brief without expounding the meaning in detail … I understand the meaning of this synopsis in detail to be thus. Now, friends, if you wish, go to the Blessed One and ask him about the meaning of this. As the Blessed One explains it to you, so you should remember it.”
“Yes, friends,” those bhikkhus replied, and having risen from their seats, they went to the Blessed One. After paying homage to him, they sat down to one side and told the Blessed One all that had taken place after he had left, adding: “Then, venerable sir, we approached the Venerable Ānanda and asked him about the meaning. The Venerable Ānanda expounded the meaning to us in these ways, with these terms, with these phrases.”
“Ānanda is wise, bhikkhus, Ānanda has great wisdom. If you had asked me the meaning of this, I would have explained it to you in the same way that it has been explained by Ānanda. Such is the meaning of this, and so you should remember it.”
English translation by Bhikkhu Sujato
“Mendicants, I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by traveling. But I also say there’s no making an end of suffering without reaching the end of the world.”
When he had spoken, the Blessed One got up from his seat and entered his dwelling.
Soon after the Buddha left, those mendicants considered, “The Buddha gave this brief passage for recitation, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail. … Who can explain in detail the meaning of this brief passage for recitation given by the Buddha?”
Then those mendicants thought, “This Venerable Ānanda is praised by the Buddha and esteemed by his sensible spiritual companions. He is capable of explaining in detail the meaning of this brief passage for recitation given by the Buddha. Let’s go to him, and ask him about this matter.”
Then those mendicants went to Ānanda and exchanged greetings with him. When the greetings and polite conversation were over, they sat down to one side. They told him what had happened, and said, “May Venerable Ānanda please explain this.”
“Reverends, suppose there was a person in need of heartwood. And while wandering in search of heartwood he’d come across a large tree standing with heartwood. But he’d pass over the roots and trunk, imagining that the heartwood should be sought in the branches and leaves.
Such is the consequence for the venerables. Though you were face to face with the Buddha, you overlooked him, imagining that you should ask me about this matter. For he is the Buddha, who knows and sees. He is vision, he is knowledge, he is the truth, he is supreme. He is the teacher, the proclaimer, the elucidator of meaning, the bestower of the deathless, the lord of truth, the Realized One. That was the time to approach the Buddha and ask about this matter. You should have remembered it in line with the Buddha’s answer.”
“Certainly he is the Buddha, who knows and sees. He is vision, he is knowledge, he is the truth, he is supreme. He is the teacher, the proclaimer, the elucidator of meaning, the bestower of the deathless, the lord of truth, the Realized One. That was the time to approach the Buddha and ask about this matter. We should have remembered it in line with the Buddha’s answer.
Still, Venerable Ānanda is praised by the Buddha and esteemed by his sensible spiritual companions. You are capable of explaining in detail the meaning of this brief passage for recitation given by the Buddha. Please explain this, if it’s no trouble.”
“Then listen and pay close attention, I will speak.”
“Yes, reverend,” they replied. Ānanda said this:
“Reverends, the Buddha gave this brief passage for recitation, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail:
‘Mendicants, I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by traveling. But I also say there’s no making an end of suffering without reaching the end of the world.’
This is how I understand the detailed meaning of this passage for recitation.
Whatever in the world through which you perceive the world and conceive the world is called the world in the training of the Noble One. And through what in the world do you perceive the world and conceive the world?
Through the eye in the world you perceive the world and conceive the world. Through the ear … nose … tongue … body … mind in the world you perceive the world and conceive the world.
Whatever in the world through which you perceive the world and conceive the world is called the world in the training of the Noble One.
When the Buddha gave this brief passage for recitation, then entered his dwelling without explaining the meaning in detail:
‘Mendicants, I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by traveling. But I also say there’s no making an end of suffering without reaching the end of the world.’
That is how I understand the detailed meaning of this summary.
If you wish, you may go to the Buddha and ask him about this. You should remember it in line with the Buddha’s answer.”
“Yes, reverend,” replied those mendicants. Then they rose from their seats and went to the Buddha, bowed, sat down to one side, and told him what had happened.
Then they said, “And Ānanda explained the meaning to us in this manner, with these words and phrases.”
“Mendicants, Ānanda is astute, he has great wisdom. If you came to me and asked this question, I would answer it in exactly the same way as Ānanda. That is what it means, and that’s how you should remember it.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
“Bhikkhus, I say that the end of the world cannot be known, seen, or reached by travelling. Yet, bhikkhus, I also say that without reaching the end of the world there is no making an end to suffering.”
Having said this, the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling. Then, soon after the Blessed One had left, the bhikkhus considered: “Now, friends, the Blessed One has risen from his seat and entered his dwelling after reciting a synopsis in brief without expounding the meaning in detail. Now who will expound in detail the meaning of the synopsis that the Blessed One recited in brief?” Then they considered: “The Venerable Ānanda is praised by the Teacher and esteemed by his wise brothers in the holy life; the Venerable Ānanda is capable of expounding in detail the meaning of this synopsis recited in brief by the Blessed One without expounding the meaning in detail. Let us approach him and ask him the meaning of this.”
Then those bhikkhus approached the Venerable Ānanda and exchanged greetings with him, after which they sat down to one side and told him what had taken place, adding: “Let the Venerable Ānanda expound it to us.”
The Venerable Ānanda replied:“Friends, it is as though a man needing heartwood, seeking heartwood, wandering in search of heartwood, would pass over the root and trunk of a great tree standing possessed of heartwood, thinking that heartwood should be sought among the branches and foliage. And so it is with you venerable ones: when you were face to face with the Teacher you passed by the Blessed One, thinking that I should be asked about the meaning. For, friends, knowing, the Blessed One knows; seeing, he sees; he has become vision, he has become knowledge, he has become the Dhamma, he has become the holy one; he is the expounder, the proclaimer, the elucidator of meaning, the giver of the Deathless, the lord of the Dhamma, the Tathagata. That was the time when you should have asked the Blessed One the meaning. As he explained it to you, so you should have remembered it.”
“Surely, friend Ānanda, knowing, the Blessed One knows; seeing, he sees; he has become vision … the Tathagata. That was the time when we should have asked the Blessed One the meaning, and as he explained it to us, so we should have remembered it. Yet the Venerable Ānanda is praised by the Teacher and esteemed by his wise brothers in the holy life; the Venerable Ānanda is capable of expounding the detailed meaning of this synopsis recited in brief by the Blessed One without expounding the meaning in detail. Let the Venerable Ānanda expound it without finding it troublesome.”
“Then listen, friends, and attend closely to what I shall say.”
“Yes, friend,” the bhikkhus replied. The Venerable Ānanda said this:
“Friends, when the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling after reciting a synopsis in brief without expounding the meaning in detail, that is: ‘Bhikkhus, I say that the end of the world cannot be known, seen, or reached by travelling. Yet, bhikkhus, I also say that without reaching the end of the world there is no making an end to suffering,’ I understand the detailed meaning of this synopsis as follows: That in the world by which one is a perceiver of the world, a conceiver of the world—this is called the world in the Noble One’s Discipline. And what, friends, is that in the world by which one is a perceiver of the world, a conceiver of the world? The eye is that in the world by which one is a perceiver of the world, a conceiver of the world . The ear … The nose … The tongue … The body … The mind is that in the world by which one is a perceiver of the world, a conceiver of the world. That in the world by which one is a perceiver of the world, a conceiver of the world—this is called the world in the Noble One’s Discipline.
“Friends, when the Blessed One rose from his seat and entered his dwelling after reciting a synopsis in brief without expounding the meaning in detail, that is: ‘Bhikkhus, I say that the end of the world cannot be known, seen, or reached by travelling. Yet, bhikkhus, I also say that without reaching the end of the world there is no making an end to suffering,’ I understand the meaning of this synopsis in detail to be thus. Now, friends, if you wish, go to the Blessed One and ask him about the meaning of this. As the Blessed One explains it to you, so you should remember it.”
“Yes, friends,” those bhikkhus replied, and having risen from their seats, they went to the Blessed One. After paying homage to him, they sat down to one side and told the Blessed One all that had taken place after he had left, adding: “Then, venerable sir, we approached the Venerable Ānanda and asked him about the meaning. The Venerable Ānanda expounded the meaning to us in these ways, with these terms, with these phrases.”
“Ānanda is wise, bhikkhus, Ānanda has great wisdom. If you had asked me the meaning of this, I would have explained it to you in the same way that it has been explained by Ānanda. Such is the meaning of this, and so you should remember it.”
English translation by Bhikkhu Sujato
At one time the Buddha was staying near Sāvatthī in Jeta’s Grove, Anāthapiṇḍika’s monastery.
Then, late at night, the glorious god Rohitassa, lighting up the entire Jeta’s Grove, went up to the Buddha, bowed, stood to one side, and said to him:
“Sir, is it possible to know or see or reach the end of the world by traveling to a place where there’s no being born, growing old, dying, passing away, or being reborn?”
“Reverend, I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by traveling to a place where there’s no being born, growing old, dying, passing away, or being reborn.”
“It’s incredible, sir, it’s amazing, how well said this was by the Buddha.
Once upon a time, I was a hermit called Rohitassa, son of Bhoja. I was a sky-walker with psychic powers. I was as fast as a light arrow easily shot across the shadow of a palm tree by a well-trained expert archer with a strong bow. My stride was such that it could span from the eastern ocean to the western ocean. Having such speed and stride, this wish came to me: ‘I will reach the end of the world by traveling.’ I traveled for my whole lifespan of a hundred years—pausing only to eat and drink, go to the toilet, and sleep to dispel weariness—and I passed away along the way, never reaching the end of the world.
It’s incredible, sir, it’s amazing, how well said this was by the Buddha.”
“Reverend, I say it’s not possible to know or see or reach the end of the world by traveling to a place where there’s no being born, growing old, dying, passing away, or being reborn. But I also say there’s no making an end of suffering without reaching the end of the world. For it is in this fathom-long carcass with its perception and mind that I describe the world, its origin, its cessation, and the practice that leads to its cessation.
The end of the world can never
be reached by traveling.
But without reaching the end of the world,
there’s no release from suffering.
So a clever person, understanding the world,
has completed the spiritual journey,
and gone to the end of the world.
A peaceful one, knowing the end of the world,
does not long for this world or the next.”
English translation by Thanissaro Bhikkhu
On one occasion the Blessed One was staying near Savatthi, in Jeta’s Grove, Anathapindika’s monastery. Then Rohitassa, the son of a deva, in the far extreme of the night, his extreme radiance lighting up the entirety of Jeta’s Grove, went to the Blessed One. On arrival, having bowed down to the Blessed One, he stood to one side. As he was standing there he said to the Blessed One: “Is it possible, lord, by traveling, to know or see or reach a far end of the cosmos where one does not take birth, age, die, pass away or reappear?”
“I tell you, friend, that it is not possible by traveling to know or see or reach a far end of the cosmos where one does not take birth, age, die, pass away, or reappear.”
“It is amazing, lord, and awesome, how well that has been said by the Blessed One: ‘I tell you, friend, that it is not possible by traveling to know or see or reach a far end of the cosmos where one does not take birth, age, die, pass away, or reappear.’ Once I was a seer named Rohitassa, a student of Bhoja, a powerful sky-walker. My speed was as fast as that of a strong archer—well-trained, a practiced hand, a practiced sharp-shooter—shooting a light arrow across the shadow of a palm tree. My stride stretched as far as the east sea is from the west. To me, endowed with such speed, such a stride, there came the desire: ‘I will go traveling to the end of the cosmos.’ I—with a one-hundred year life, a one-hundred year span—spent one hundred years traveling—apart from the time spent on eating, drinking, chewing & tasting, urinating & defecating, and sleeping to fight off weariness—but without reaching the end of the cosmos I died along the way. So it is amazing, lord, and awesome, how well that has been said by the Blessed One: ‘I tell you, friend, that it is not possible by traveling to know or see or reach a far end of the cosmos where one does not take birth, age, die, pass away, or reappear.’”
[When this was said, the Blessed One responded:] “I tell you, friend, that it is not possible by traveling to know or see or reach a far end of the cosmos where one does not take birth, age, die, pass away, or reappear. But at the same time, I tell you that there is no making an end of suffering & stress without reaching the end of the cosmos. Yet it is just within this fathom-long body, with its perception & intellect, that I declare that there is the cosmos, the origination of the cosmos, the cessation of the cosmos, and the path of practice leading to the cessation of the cosmos.”
It’s not to be reached by traveling,
the end of the cosmos—
regardless.
And it’s not without reaching
the end of the cosmos
that there is release
from suffering & stress.
So, truly, the wise one,
an expert with regard to the cosmos,
a knower of the end of the cosmos,
having fulfilled the holy life,
calmed,
knowing the cosmos’ end,
doesn’t long for this cosmos
or for any other.
English translation by Bhikkhu Sujato
Then, when the night had passed, the Buddha addressed the mendicants: “Tonight, the glorious god Rohitassa, lighting up the entire Jeta’s Grove, came to me, bowed, stood to one side, and said to me: ‘Sir, is it possible to know or see or reach the end of the world by traveling to a place where there’s no being born, growing old, dying, passing away, or being reborn?’ …
(The rest is the same as the previous discourse, AN 4.45.)
ครั้งนั้น ภิกษุรูปหนึ่งเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ … ครั้นแล้ว ได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคว่า ภันเต ที่กล่าวกันว่า โลก โลก ดังนี้ ภันเต ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ จึงกล่าวว่าโลก.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ภิกษุ เพราะจะต้องแตกสลาย เราจึงกล่าวว่าโลก ก็อะไรเล่าจะต้องแตกสลาย.
ภิกษุ ตาแตกสลาย รูปแตกสลาย จักษุวิญญาณแตกสลาย จักษุสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะจักษุสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย หูแตกสลาย เสียงแตกสลาย โสตวิญญาณแตกสลาย โสตสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะโสตสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย จมูกแตกสลาย กลิ่นแตกสลาย ฆานวิญญาณแตกสลาย ฆานสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย ลิ้นแตกสลาย รสแตกสลาย ชิวหาวิญญาณแตกสลาย ชิวหาสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย กายแตกสลาย โผฏฐัพพะแตกสลาย กายวิญญาณแตกสลาย กายสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย ใจแตกสลาย ธรรมแตกสลาย มโนวิญญาณแตกสลาย มโนสัมผัสแตกสลาย แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็แตกสลาย.
ภิกษุ เพราะจะต้องแตกสลาย เราจึงกล่าวว่าโลก ดังนี้.
-บาลี สฬา. สํ. 18/64/98.
สิ่งใดมีความแตกสลายเป็นธรรมดา นี้คือโลกในอริยวินัย
ครั้งนั้น ท่านพระอานนท์เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ … ครั้นแล้วได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคว่า ภันเต ที่กล่าวกันว่า โลก โลก ดังนี้ ภันเต ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ จึงกล่าวว่าโลก.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า อานนท์ สิ่งใดมีความแตกสลายเป็นธรรมดา นี้เรากล่าวว่าโลกในอริยวินัย อานนท์ ก็อะไรเล่ามีความแตกสลายเป็นธรรมดา.
อานนท์ ตามีความแตกสลายเป็นธรรมดา รูปมีความแตกสลายเป็นธรรมดา จักษุวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา จักษุสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะจักษุสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา หูมีความแตกสลายเป็นธรรมดา เสียงมีความแตกสลายเป็นธรรมดา โสตวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา โสตสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะโสตสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา จมูกมีความแตกสลายเป็นธรรมดา กลิ่นมีความแตกสลายเป็นธรรมดา ฆานวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา ฆานสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะฆานสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา ลิ้นมีความแตกสลายเป็นธรรมดา รสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา ชิวหาวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา ชิวหาสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะชิวหาสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา กายมีความแตกสลายเป็นธรรมดา โผฏฐัพพะมีความแตกสลายเป็นธรรมดา กายวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา กายสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะกายสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา ใจมีความแตกสลายเป็นธรรมดา ธรรมมีความแตกสลายเป็นธรรมดา นโมวิญญาณมีความแตกสลายเป็นธรรมดา มโนสัมผัสมีความแตกสลายเป็นธรรมดา แม้เวทนาที่เกิดขึ้นเพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย อันเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง หรือเป็นอทุกขมสุขบ้าง ก็มีความแตกสลายเป็นธรรมดา
อานนท์ สิ่งใดความแตกสลายเป็นธรรมดา นี้เรียกว่าโลกในอริยวินัย.
-บาลี สฬา. สํ. 18/67/101.
เหตุของการบัญญัติว่าโลก
ภันเต ที่กล่าวกันว่า โลก โลก ดังนี้ ภันเต ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ จึงกล่าวว่าโลก หรือการบัญญัติว่าโลก.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า สมิทธิ ตา รูป จักษุวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยจักษุวิญญาณมีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น หู เสียง โสตวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยโสตวิญญาณมีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น จมูก กลิ่น ฆานวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยฆานวิญญาณมีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น ลิ้น รส ชิวหาวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยชิวหาวิญญาณมีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น กาย โผฏฐัพพะ กายวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยกายวิญญาณมีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น ใจ ธรรม มโนวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยมโนวิญญาณ มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมมีในที่นั้น.
สมิทธิ ตา รูป จักษุวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยจักษุวิญญาณไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น หู เสียง โสตวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยโสตวิญญาณไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น จมูก กลิ่น ฆานวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยฆานวิญญาณไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น ลิ้น รส ชิวหาวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยชิวหาวิญญาณไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น กาย โผฏฐัพพะ กายวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยกายวิญญาณไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น ใจ ธรรม มโนวิญญาณ ธรรมที่รู้แจ้งได้ด้วยมโนวิญญาณ ไม่มีในที่ใด โลกหรือการบัญญัติว่าโลกย่อมไม่มีในที่นั้น.
-บาลี สฬา. สํ. 18/48/75.
กามคุณ ๕ คือ โลกในอริยวินัย
ครั้งนั้น พราหมณ์ผู้ชำนาญในคัมภีร์โลกายตะ ๒ คน เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ ได้ปราศรัยกับพระผู้มีพระภาค ครั้นผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้วจึงนั่งในที่สมควร ครั้นแล้วได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคว่า
พระโคดมผู้เจริญ ปูรณกัสสปะเป็นสัพพัญญู (ผู้รู้สิ่งทั้งปวง) เห็นสิ่งทั้งปวง ปฏิญาณการรู้การเห็นอันไม่มีส่วนเหลือว่า เมื่อเราเดิน ยืน หลับ และตื่นอยู่ ญาณทัสสนะปรากฏติดต่อเนื่องกันไป ปูรณกัสสปะนั้นกล่าวอย่างนี้ว่า เรารู้เราเห็นโลกอันไม่มีที่สุด ด้วยญาณอันไม่มีที่สุด พระโคดมผู้เจริญ แม้นิครณฐนาฏบุตรก็เป็นสัพพัญญู เห็นสิ่งทั้งปวง ปฏิญาณการรู้การเห็นอันไม่มีส่วนเหลือว่า เมื่อเราเดิน ยืน หลับ และตื่นอยู่ ญาณทัสสนะปรากฏติดต่อเนื่องกันไป นิครณฐนาฏบุตรนั้นกล่าวอย่างนี้ว่า เรารู้เราเห็นโลกอันไม่มีที่สุด ด้วยญาณอันไม่มีที่สุด พระโคดมผู้เจริญ คนทั้ง ๒ ต่างก็พูดอวดรู้กัน ต่างมีคำพูดขัดแย้งกัน ใครกล่าวจริง ใครกล่าวเท็จ.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า พราหมณ์ อย่าเลย ข้อที่คนทั้ง ๒ นี้ต่างพูดอวดรู้กัน ต่างมีคำพูดขัดแย้งกัน ใครกล่าวจริง ใครกล่าวเท็จนั้น พักไว้ก่อนเถิด พราหมณ์ เราจักแสดงธรรมแก่เธอทั้งหลาย เธอทั้งหลายจงฟัง จงใส่ใจให้ดี เราจักกล่าว.
พราหมณ์ เปรียบเหมือนบุรุษ ๔ คน ยืนอยู่ใน ๔ ทิศ ต่างก็มีฝีเท้าในการเดินและการวิ่งที่เยี่ยมพอๆ กัน ความเร็วในการวิ่งของเขานั้น เปรียบเหมือนนายขมังธนูที่ถือธนูไว้อย่างมั่นคง เป็นผู้ที่ศึกษามาเจนฝีมือแล้ว ผ่านการประลองฝีมือมาแล้ว สามารถใช้ลูกธนูชนิดเบา ยิงผ่านเงาต้นตาลตามขวางได้โดยง่าย ในการก้าวเท้าของเขานั้น เปรียบเหมือนการก้าวเท้าจากมหาสมุทรด้านทิศตะวันออกถึงมหาสมุทรด้านทิศตะวันตก ครั้งนั้น ชายผู้ยืนอยู่ด้านทิศตะวันออก กล่าวอย่างนี้ว่า เราจะเดินทางไปให้ถึงที่สุดของโลก เขาได้เว้นจากการกิน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม เว้นจากการถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ เว้นจากการหลับและการพัก เขามีอายุ ๑๐๐ ปี มีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี เดินทางไปตลอด ๑๐๐ ปี ยังไม่ทันถึงที่สุดของโลกเลย ก็ทำกาละในระหว่างนั้นเสียก่อน ถ้าชายผู้ยืนอยู่ด้านทิศตะวันตก … ถ้าชายผู้ยืนอยู่ด้านทิศเหนือ … ถ้าชายผู้ยืนอยู่ด้านทิศใต้ กล่าวอย่างนี้ว่า เราจะเดินทางไปให้ถึงที่สุดของโลก เขาได้เว้นจากการกิน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม เว้นจากการถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ เว้นจากการหลับและการพัก เขามีอายุ ๑๐๐ ปี มีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี เดินทางไปตลอด ๑๐๐ ปี ยังไม่ถึงที่สุดของโลกเลย ก็ทำกาละในระหว่างนั้นเสียก่อน พราหมณ์ ข้อนั้นเพราะเหตุอะไร เพราะเราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการวิ่งไปเช่นนี้ และเราไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลก แล้วจะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้.
พราหมณ์ กามคุณ ๕ ประการเหล่านี้ เรียกว่าโลกในอริยวินัย กามคุณ ๕ ประการอะไรบ้าง คือ รูปที่จะพึงรู้ได้ด้วยตา อันน่าปรารถนา น่ารักใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารัก เป็นที่อาศัยแห่งความใคร่ ชวนให้กำหนัดมีอยู่ เสียงที่จะพึงรู้ได้ด้วยหู … กลิ่นที่จะพึงรู้ได้ด้วยจมูก … รสที่จะพึงรู้ได้ด้วยลิ้น … โผฏฐัพพะที่จะพึงรู้ได้ด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่ารักใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารัก เป็นที่อาศัยแห่งความใคร่ ชวนให้กำหนัดมีอยู่ พราหมณ์ กามคุณ ๕ ประการเหล่านี้แล เรียกว่าโลกในอริยวินัย.
พราหมณ์ ในกรณีนี้ ภิกษุเพราะสงัดจากกามและอกุศลธรรมทั้งหลาย จึงบรรลุปฐมฌาน อันมีวิตกวิจาร มีปีติและสุข อันเกิดจากวิเวกแล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะวิตกวิจารระงับไป จึงบรรลุทุติยฌาน อันเป็นเครื่องผ่องใสแห่งจิตในภายใน เป็นธรรมเอกผุดขึ้น ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร มีแต่ปีติและสุข อันเกิดจากสมาธิแล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะความจางคลายไปแห่งปีติ จึงอยู่อุเบกขา มีสติสัมปชัญญะ และเสวยสุขด้วยกาย จึงบรรลุตติยฌาน อันพระอริยะกล่าวว่า ผู้นั้นเป็นผู้อยู่อุเบกขา มีสติ อยู่เป็นสุขแล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะละสุขและทุกข์เสียได้ เพราะความดับไปแห่งโสมนัสและโทมนัสในกาลก่อน จึงบรรลุจตุตถฌาน อันไม่มีทุกข์ไม่มีสุข มีแต่ความบริสุทธิ์แห่งสติเพราะอุเบกขาแล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะก้าวล่วงรูปสัญญาเสียได้โดยประการทั้งปวง เพราะความดับไปแห่งปฏิฆสัญญา เพราะการไม่ทำไว้ในใจซึ่งนานัตตสัญญา จึงบรรลุอากาสานัญจายตนะ อันมีการทำในใจว่า อากาศไม่มีที่สุด ดังนี้แล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะก้าวล่วงอากาสานัญจายตนะเสียได้โดยประการทั้งปวง จึงบรรลุวิญญาณัญจายตนะ อันมีการทำในใจว่า วิญญาณไม่มีที่สุด ดังนี้แล้วแลอยู่ ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโล พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะก้าวล่วงเสียได้ซึ่งวิญญาณัญจายตนะโดยประการทั้งปวง จึงบรรลุอากิญจัญญายตนะ อันมีการทำในใจว่า อะไรๆ ไม่มี ดังนี้แล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ก็ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะก้าวล่วงเสียได้ซึ่งอากิญจัญญายตนะโดยประการทั้งปวง จึงบรรลุเนวสัญญานาสัญญายตนะแล้วแลอยู่ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก แต่คนพวกอื่นกล่าวถึงภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า ภิกษุนี้ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก พราหมณ์ เป็นความจริง แม้เราก็กล่าวอย่างนี้ว่า แม้ภิกษุนี้ยังนับเนื่องอยู่ในโลก ยังสลัดตนไม่พ้นไปจากโลก.
พราหมณ์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุเพราะก้าวล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนะเสียได้โดยประการทั้งปวง จึงบรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธแล้วแลอยู่ อาสวะของเธอสิ้นสุดไป เพราะเห็นแล้วด้วยปัญญา พราหมณ์ ภิกษุนี้เรียกว่า ได้ถึงที่สุดของโลกแล้ว และอยู่ในที่สุดของโลก ข้ามพ้นตัณหาที่ทำให้ติดอยู่ในโลกได้แล้ว.
-บาลี นวก. อํ. 23/446/242.
มีสติเป็นเครื่องรักษาจิต เพื่อละกามคุณ ๕
ภิกษุทั้งหลาย ก่อนการตรัสรู้ เมื่อเรายังไม่ได้ตรัสรู้ ยังเป็นโพธิสัตว์อยู่ ได้มีความคิดอย่างนี้ว่า กามคุณ ๕ อันเป็นอดีต ที่เราเคยสัมผัสด้วยใจมาแล้วในกาลก่อน ได้ดับไปแล้วเพราะความแปรปรวนก็จริง แต่โดยมากจิตของเรา เมื่อจะแล่น ก็จะแล่นไปสู่กามคุณอันเป็นอดีต น้อยนักที่จะแล่นไปสู่กามคุณอันเป็นปัจจุบันหรืออนาคต ภิกษุทั้งหลาย เราได้ทำการคิดต่อไปว่า ความไม่ประมาทและสติ เป็นสิ่งที่เราผู้หวังประโยชน์แก่ตนเอง พึงกระทำให้เป็นเครื่องป้องกันจิต ในเพราะกามคุณ ๕ อันเป็นอดีต ที่เราเคยสัมผัสด้วยใจมาแล้วในกาลก่อน และได้ดับไปแล้วเพราะความแปรปรวนนั้น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ โดยมากแม้จิตของพวกเธอทั้งหลาย เมื่อจะแล่น ก็ย่อมแล่นไปสู่กามคุณ ๕ อันเป็นอดีีต ที่พวกเธอเคยสัมผัสด้วยใจมาแล้วในกาลก่อน และได้ดับไปแล้วเพราะความแปรปรวน (เช่นเดียวกัน) น้อยนักที่จะแล่นไปสู่กามคุณอันเป็นปัจจุบันหรืออนาคต ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ ความไม่ประมาทและสติ จึงเป็นสิ่งที่พวกเธอผู้หวังประโยชน์แก่ตนเอง พึงกระทำให้เป็นเครื่องป้องกันจิต ในเพราะกามคุณ ๕ อันเป็นอดีต ที่พวกเธอเคยสัมผัสด้วยใจมาแล้วในกาลก่อน และได้ดับไปแล้วเพราะความแปรปรวนนั้น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น.
ครั้นพระผู้มีพระภาคตรัสดังนี้แล้ว ก็เสด็จลุกขึ้นจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร เมื่อพระผู้มีพระภาคเสด็จไปแล้วไม่นาน ภิกษุเหล่านั้นมีความคิดว่า พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่เราทั้งหลายโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ใครหนอจะจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ลำดับนั้น ภิกษุเหล่านั้นคิดว่า ท่านอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด.
ครั้งนั้น ภิกษุเหล่านั้นจึงเข้าไปหาท่านพระอานนท์ยังที่อยู่ ได้ปราศรัยกับท่าน ครั้นผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้ว จึงนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว ได้กล่าวกับท่านพระอานนท์ว่า อาวุโสอานนท์ พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่พวกผมโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกขึ้นจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร เมื่อพระองค์เสด็จไปแล้วไม่นาน พวกผมจึงคิดกันว่า พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่พวกผมโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกขึ้นจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ใครหนอจะช่วยจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ พวกผมจึงคิดกันว่า ท่านอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด ขอท่านอานนท์ได้โปรดจำแนกเนื้อความเถิด.
ท่านพระอานนท์กล่าวว่า อาวุโสทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษผู้ต้องการแก่นไม้ แสวงหาแก่นไม้ เที่ยวเสาะหาแก่นไม้อยู่ เมื่อพบต้นไม้ใหญ่ที่มีแก่นตั้งอยู่เฉพาะหน้า กลับมองข้ามโคนและลำต้นเสีย เข้าใจไปว่าจะหาแก่นได้ที่กิ่งและใบ ผู้มีอายุทั้งหลาย ฉันใดก็ฉันนั้น เมื่อพระศาสดาทรงอยู่ต่อหน้าท่านทั้งหลาย แต่ท่านทั้งหลายกลับมองข้ามพระองค์ไปเสีย แล้วมาเข้าใจว่าเนื้อความนี้จะสอบถามได้ที่ผม อาวุโสทั้งหลาย แท้จริง พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้นเป็นผู้มีพระจักษุ มีพระญาณ มีธรรม เป็นผู้ประเสริฐ เป็นผู้กล่าว เป็นผู้ประกาศ เป็นผู้ทำเนื้อความให้ตื้น เป็นผู้ให้อมตะ เป็นเจ้าของธรรม เป็นพระตถาคต[1] เวลานี้เป็นกาลอันสมควรที่จะทูลถามเนื้อความข้อนั้นกับพระผู้มีพระภาค พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่ท่านทั้งหลายอย่างใด ท่านทั้งหลายพึงทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้นเถิด.
ภิกษุเหล่านั้นกล่าวว่า อาวุโสอานนท์ ข้อที่ท่านกล่าวนั้นเป็นการถูกต้องแล้วว่า พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้นเป็นผู้มีพระจักษุ มีพระญาณ มีธรรม เป็นผู้ประเสริฐ เป็นผู้กล่าว เป็นผู้ประกาศ เป็นผู้ทำเนื้อความให้ตื้น เป็นผู้ให้อมตะ เป็นเจ้าของธรรม เป็นพระตถาคต เวลานี้เป็นกาลอันสมควรที่จะทูลถามเนื้อความข้อนั้นกับพระผู้มีพระภาค พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่พวกผมอย่างใด พวกผมก็จะทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้น ก็แต่ว่า ท่านอานนท์เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านอานนท์เองก็สามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ขอท่านอานนท์อย่าได้หนักใจ โปรดช่วยจำแนกเนื้อความทีเถิด.
ถ้าอย่างนั้น อาวุโสทั้งหลายจงฟัง จงใส่ใจให้ดี ผมจักกล่าว ภิกษุเหล่านั้นรับคำท่านพระอานนท์แล้ว.
ท่านพระอานนท์กล่าวว่า อาวุโสทั้งหลาย ข้อที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกขึ้นจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร.
ผู้มีอายุทั้งหลาย ผมเข้าใจเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ว่า ในข้อนี้พระผู้มีพระภาคทรงหมายถึงความดับแห่งอายตนะทั้ง ๖ นั่นเอง.
อาวุโสทั้งหลาย ข้อที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกขึ้นจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร อาวุโสทั้งหลาย ผมเข้าใจเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ได้โดยพิสดารอย่างนี้ ผู้มีอายุทั้งหลาย เมื่อท่านทั้งหลายหวังอยู่ ก็พึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูลถามเนื้อความนี้เถิด พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่ท่านทั้งหลายอย่างใด ท่านทั้งหลายพึงทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้น.
ภิกษุเหล่านั้นรับคำท่านพระอานนท์ว่า อย่างนั้นอาวุโส ดังนี้ แล้วลุกจากอาสนะเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ ถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาคแล้วนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า
ภันเต พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร เมื่อพระผู้มีพระภาคเสด็จไปแล้วไม่นาน พวกข้าพระองค์มีความคิดว่า อาวุโสทั้งหลาย พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่เราทั้งหลายโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นในเรื่องนี้ อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ตาดับลงในที่ใด รูปสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า หูดับลงในที่ใด สัททสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า จมูกดับลงในที่ใด คันธสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ลิ้นดับลงในที่ใด รสสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า กายดับลงในที่ใด โผฏฐัพพสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น อายตนะเป็นสิ่งที่พึงทราบว่า ใจดับลงในที่ใด ธัมมสัญญาย่อมสิ้นไปในที่นั้น ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ใครหนอจะจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ภันเต พวกข้าพระองค์คิดว่า ท่านพระอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านพระอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด ครั้นแล้ว พวกข้าพระองค์จึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่าน ท่านอานนท์ก็ได้จำแนกเนื้อความแก่พวกข้าพระองค์ด้วยอาการเหล่านี้ ด้วยบทเหล่านี้ ด้วยพยัญชนะเหล่านี้.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย อานนท์เป็นบัณฑิต มีปัญญามาก หากเธอทั้งหลายพึงถามเนื้อความข้อนั้นกับเรา แม้เราก็พึงตอบปัญหานั้นเหมือนอย่างที่อานนท์ตอบแล้วนั้นแหละ นั่นเป็นเนื้อความแห่งอุเทศนั้น เธอทั้งหลายพึงทรงจำเนื้อความนั้นไว้อย่างนี้เถิด.
-บาลี สฬา. สํ. 18/121/173.
ที่สุดของโลก ไม่อาจถึงได้ด้วยการไป
ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้.
ครั้นพระผู้มีพระภาคตรัสดังนี้แล้วก็เสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ครั้งนั้น เมื่อพระผู้มีพระภาคเสด็จไปแล้วไม่นาน ภิกษุเหล่านั้นกล่าวกันว่า อาวุโสทั้งหลาย พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่เราทั้งหลายโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ใครหนอจะจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ลำดับนั้น ภิกษุเหล่านั้นคิดกันว่า ท่านอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด.
ครั้งนั้น ภิกษุเหล่านั้นจึงเข้าไปหาท่านอานนท์ยังที่อยู่ ได้ปราศรัยกับท่าน ครั้นผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้ว จึงนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว ได้กล่าวกับท่านพระอานนท์ว่า อาวุโสอานนท์ พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่พวกผมโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร เมื่อพระองค์เสด็จไปแล้วไม่นาน พวกผมจึงคิดกันว่า พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่พวกผมโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ใครหนอจะช่วยจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ พวกผมจึงคิดกันว่า ท่านอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด ขอท่านอานนท์ได้โปรดจำแนกเนื้อความเถิด.
ท่านพระอานนท์กล่าวว่า อาวุโสทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษผู้ต้องการแก่นไม้ แสวงหาแก่นไม้ เที่ยวเสาะหาแก่นไม้อยู่ เมื่อพบต้นไม้ใหญ่ที่มีแก่นตั้งอยู่เฉพาะหน้า กลับมองข้ามโคนและลำต้นเสีย เข้าใจไปว่าจะหาแก่นได้ที่กิ่งและใบ ผู้มีอายุทั้งหลาย ฉันใดก็ฉันนั้น เมื่อพระศาสดาทรงอยู่ต่อหน้าท่านทั้งหลาย แต่ท่านทั้งหลายกลับมองข้ามพระองค์ไปเสีย แล้วมาเข้าใจว่าเนื้อความนี้จะสอบถามได้ที่ผม อาวุโสทั้งหลาย แท้จริง พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้นเป็นผู้มีพระจักษุ มีพระญาณ มีธรรม เป็นผู้ประเสริฐ เป็นผู้กล่าว เป็นผู้ประกาศ เป็นผู้ทำเนื้อความให้ตื้น เป็นผู้ให้อมตะ เป็นเจ้าของธรรม เป็นพระตถาคต[2] เวลานี้เป็นกาลอันสมควรที่จะทูลถามเนื้อความข้อนั้นกับพระผู้มีพระภาค พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่ท่านทั้งหลายอย่างใด ท่านทั้งหลายพึงทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้นเถิด.
ภิกษุเหล่านั้นกล่าวว่า อาวุโสอานนท์ ข้อที่ท่านกล่าวนั้นเป็นการถูกต้องแล้วว่า พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้นเป็นผู้มีพระจักษุ มีพระญาณ มีธรรม เป็นผู้ประเสริฐ เป็นผู้กล่าว เป็นผู้ประกาศ เป็นผู้ทำเนื้อความให้ตื้น เป็นผู้ให้อมตะ เป็นเจ้าของธรรม เป็นพระตถาคต เวลานี้เป็นกาลอันสมควรที่จะทูลถามเนื้อความข้อนั้นกับพระผู้มีพระภาค พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่พวกผมอย่างใด พวกผมก็จะทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้น ก็แต่ว่า ท่านอานนท์เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านอานนท์เองก็สามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ขอท่านอานนท์อย่าได้หนักใจ โปรดช่วยจำแนกเนื้อความทีเถิด.
ถ้าอย่างนั้น อาวุโสทั้งหลายจงฟัง จงใส่ใจให้ดี ผมจักกล่าว ภิกษุเหล่านั้นรับคำท่านพระอานนท์แล้ว.
ท่านพระอานนท์จึงกล่าวว่า อาวุโสทั้งหลาย ข้อที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศโดยย่อ ไม่ทรงจำแนกเนื้อความให้พิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร.
อาวุโสทั้งหลาย ผมเข้าใจเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ว่า อาวุโสทั้งหลาย บุคคลมีความหมายรู้และกำหนดหมายโลกว่าเป็นโลก ด้วยธรรมอันใด ธรรมนี้เรียกว่าโลกในอริยวินัย อาวุโสทั้งหลาย บุคคลมีความหมายรู้และกำหนดหมายโลกว่าเป็นโลก ด้วยธรรมอะไรเล่า อาวุโสทั้งหลาย บุคคลมีความหมายรู้และกำหนดหมายโลกว่าเป็นโลก ด้วยตา … ด้วยหู … ด้วยจมูก … ด้วยลิ้น … ด้วยกาย บุคคลมีความหมายรู้และกำหนดหมายโลกว่าเป็นโลก ด้วยใจ อาวุโสทั้งหลาย บุคคลบุคคลมีความหมายรู้และกำหนดหมายโลกว่าเป็นโลก ด้วยธรรมอันใด ธรรมนี้เรียกว่าโลกในอริยวินัย.
อาวุโสทั้งหลาย ข้อที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ เสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหารนั้น อาวุโสทั้งหลาย ผมเข้าใจเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ได้โดยพิสดารอย่างนี้ อาวุโสทั้งหลาย เมื่อท่านทั้งหลายหวังอยู่ ก็พึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูลถามเนื้อความนี้เถิด พระองค์ทรงตอบปัญหาแก่ท่านทั้งหลายอย่างใด ท่านทั้งหลายพึงทรงจำความข้อนั้นไว้อย่างนั้น.
ภิกษุเหล่านั้นรับคำท่านพระอานนท์ว่า อย่างนั้นอาวุโส ดังนี้ แล้วลุกจากอาสนะเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ ถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาคแล้วนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า
ภันเต พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร เมื่อพระผู้มีพระภาคเสด็จไปแล้วไม่นาน พวกข้าพระองค์กล่าวกันว่า อาวุโสทั้งหลาย พระผู้มีพระภาคทรงแสดงอุเทศนี้แก่เราทั้งหลายโดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดารว่า ภิกษุทั้งหลาย เราไม่กล่าวว่า บุคคลจะพึงรู้ พึงเห็น พึงถึงที่สุดของโลกด้วยการไป และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ ดังนี้ แล้วเสด็จลุกจากพุทธอาสน์เข้าไปสู่พระวิหาร ใครหนอจะจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ภันเต พวกข้าพระองค์คิดกันว่า ท่านพระอานนท์นี้ เป็นผู้ที่พระศาสดาและเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นผู้รู้ทั้งหลายยกย่องสรรเสริญ ทั้งท่านสามารถจำแนกเนื้อความแห่งอุเทศนี้ ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงไว้โดยย่อ ไม่ได้จำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ให้พิสดารได้ ถ้าอย่างไร พวกเราพึงเข้าไปหาท่านพระอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่านเถิด ครั้นแล้ว พวกข้าพระองค์จึงเข้าไปหาท่านอานนท์ถึงที่อยู่ แล้วไต่ถามเนื้อความข้อนั้นกับท่าน ท่านอานนท์ก็ได้จำแนกเนื้อความแก่พวกข้าพระองค์ด้วยอาการเหล่านี้ ด้วยบทเหล่านี้ ด้วยพยัญชนะเหล่านี้.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย อานนท์เป็นบัณฑิต มีปัญญามาก หากเธอทั้งหลายพึงถามเนื้อความข้อนั้นกับเรา แม้เราก็พึงตอบปัญหานั้นเหมือนอย่างที่อานนท์ตอบแล้วนั่นแหละ นั่นเป็นเนื้อความแห่งอุเทศนั้น เธอทั้งหลายพึงทรงจำเนื้อความนั้นไว้อย่างนี้เถิด.
-บาลี สฬา. สํ. 18/116/169.
ความดับสนิทไม่เหลือของโลก มีอยู่ในกายนี้ (๑)
สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ที่พระวิหารเชตวัน อารามของอนาถบิณฑิกเศรษฐี เขตพระนครสาวัตถี ครั้งนั้น เมื่อผ่านปฐมยามไปแล้ว โรหิตัสสเทวบุตร มีรัศมีงามยิ่งนัก ทำพระวิหารเชตวันทั้งสิ้นให้สว่างไสว เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ ถวายอภิวาทแล้วยืนในที่สมควร ครั้นแล้วได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคว่า
ภันเต ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์จะไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น ใครๆ สามารถที่จะรู้ จะเห็น หรือจะบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป ได้หรือไม่.
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากกล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
ภันเต ข้อนี้น่าอัศจรรย์ ภันเต ข้อนี้ไม่เคยมีมาก่อน ที่พระผู้มีพระภาคตรัสพระดำรัสนี้ได้แจ่มแจ้งว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
ภันเต เรื่องเคยมีมาแล้ว ข้าพระองค์เป็นฤาษีชื่อโรหิตัสสะ เป็นบุตรของนายบ้าน มีฤทธิ์ไปในอากาศได้ ความเร็วของข้าพระองค์นั้น เปรียบเหมือนนายขมังธนูที่ถือธนูไว้อย่างมั่นคง เป็นผู้ที่ศึกษามาเจนฝีมือแล้ว ผ่านการประลองฝีมือมาแล้ว สามารถใช้ลูกธนูชนิดเบา ยิงผ่านเงาต้นตาลตามขวางได้โดยง่าย ในการก้าวเท้าของข้าพระองค์นั้น เปรียบเหมือนการก้าวเท้าจากมหาสมุทรด้านทิศตะวันออกถึงมหาสมุทรด้านทิศตะวันตก ภันเต เมื่อเป็นผู้ประกอบด้วยความเร็ว และการก้าวเท้าไกลถึงเช่นนี้ ข้าพระองค์เกิดความปรารถนาเห็นปานนี้ว่า เราจักถึงที่สุดของโลกด้วยการไป ข้าพระองค์นั้นเว้นจากการกิน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม เว้นจากการถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ เว้นจากการหลับและการพัก มีอายุ ๑๐๐ ปี มีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี ก็เดินทางไปตลอด ๑๐๐ ปี ยังไม่ทันถึงที่สุดของโลกเลย ก็ทำกาละในระหว่างนั้นเสียก่อน ภันเต ข้อนี้น่าอัศจรรย์ ภันเต ข้อนี้ไม่เคยมีมาก่อน ที่พระผู้มีพระภาคตรัสพระดำรัสนี้ได้แจ่มแจ้งว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป อาวุโส และเราก็ไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ อาวุโส ในร่างกายที่ยาวประมาณวาหนึ่งนี้ ที่ยังประกอบด้วยสัญญาและใจนี่เอง เราได้บัญญัติโลก เหตุให้เกิดโลก ความดับของโลก และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับของโลกไว้ ดังนี้.
ไม่ว่าในกาลไหน ที่สุดของโลก ใครก็ถึงไม่ได้ด้วยการไป
และเมื่อยังไม่บรรลุถึงที่สุดของโลก ย่อมไม่มีการเปลื้องตนให้พ้นจากทุกข์.
เพราะเหตุนั้น ผู้ที่รู้แจ้งโลก มีปัญญาดี ถึงที่สุดของโลก มีพรหมจรรย์อยู่จบแล้ว
สงบระงับ รู้ที่สุดของโลกแล้ว ย่อมไม่ปรารถนาทั้งโลกนี้และโลกหน้า
-บาลี จตุกฺก. อํ. 21/60/45.
ความดับสนิทไม่เหลือของโลก มีอยู่ในกายนี้ (๒)
ครั้นเมื่อราตรีนั้นผ่านไปแล้ว พระผู้มีพระภาคตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายมาตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย เมื่อคืนนี้ เมื่อผ่านปฐมยามไปแล้ว โรหิตัสสเทวบุตร มีรัศมีงามยิ่งนัก ทำพระวิหารเชตวันทั้งสิ้นให้สว่างไสว เข้ามาหาเราถึงที่อยู่ ถวายเราอภิวาทแล้วยืนในที่สมควร ครั้นแล้วได้ถามเราว่า
ภันเต ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์จะไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น ใครๆ สามารถที่จะรู้ จะเห็น หรือจะบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป ได้หรือไม่ ดังนี้.
เมื่อเทวบุตรกล่าวอย่างนี้แล้ว เราได้กล่าวกับเทวบุตรนั้นว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากกล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
เมื่อเรากล่าวอย่างนี้แล้ว โรหิตัสสเทวบุตรได้กล่าวกับเราว่า ภันเต ข้อนี้น่าอัศจรรย์ ภันเต ข้อนี้ไม่เคยมีมาก่อน ที่พระผู้มีพระภาคตรัสพระดำรัสนี้ได้แจ่มแจ้งว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
ภันเต เรื่องเคยมีมาแล้ว ข้าพระองค์เป็นฤาษีชื่อโรหิตัสสะ เป็นบุตรของนายบ้าน มีฤทธิ์ไปในอากาศได้ ความเร็วของข้าพระองค์นั้น เปรียบเหมือนนายขมังธนูที่ถือธนูไว้อย่างมั่นคง เป็นผู้ที่ศึกษามาเจนฝีมือแล้ว ผ่านการประลองฝีมือมาแล้ว สามารถใช้ลูกธนูชนิดเบา ยิงผ่านเงาต้นตาลตามขวางได้โดยง่าย ในการก้าวเท้าของข้าพระองค์นั้น เปรียบเหมือนการก้าวเท้าจากมหาสมุทรด้านทิศตะวันออกถึงมหาสมุทรด้านทิศตะวันตก ภันเต เมื่อเป็นผู้ประกอบด้วยความเร็ว และการก้าวเท้าไกลถึงเช่นนี้ ข้าพระองค์เกิดความปรารถนาเห็นปานนี้ว่า เราจักถึงที่สุดของโลกด้วยการไป ข้าพระองค์นั้นเว้นจากการกิน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม เว้นจากการถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ เว้นจากการหลับและการพัก มีอายุ ๑๐๐ ปี มีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี ก็เดินทางไปตลอด ๑๐๐ ปี ยังไม่ทันถึงที่สุดของโลกเลย ก็ทำกาละในระหว่างนั้นเสียก่อน ภันเต ข้อนี้น่าอัศจรรย์ ภันเต ข้อนี้ไม่เคยมีมาก่อน ที่พระผู้มีพระภาคตรัสพระดำรัสนี้ได้แจ่มแจ้งว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป.
ภิกษุทั้งหลาย เมื่อเทวบุตรกล่าวอย่างนี้แล้ว เราได้กล่าวกับเทวบุตรว่า อาวุโส ที่สุดของโลก ซึ่งเป็นที่ที่สัตว์ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัตินั้น เรากล่าวว่า ใครๆ ไม่อาจรู้ ไม่อาจเห็น และไม่อาจบรรลุถึงที่สุดของโลกนั้น ด้วยการไป อาวุโส และก็เราไม่กล่าวว่า บุคคลยังไม่ถึงที่สุดของโลกแล้ว จะกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ อาวุโส ในร่างกายที่ยาวประมาณวาหนึ่งนี้ ที่ยังประกอบด้วยสัญญาและใจนี่เอง เราได้บัญญัติโลก เหตุให้เกิดโลก ความดับของโลก และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับของโลกไว้ ดังนี้.
ไม่ว่าในกาลไหน ที่สุดของโลก ใครก็ถึงไม่ได้ด้วยการไป
และเมื่อยังไม่บรรลุถึงที่สุดของโลก ย่อมไม่มีการเปลื้องตนให้พ้นจากทุกข์.
เพราะเหตุนั้น ผู้ที่รู้แจ้งโลก มีปัญญาดี ถึงที่สุดของโลก มีพรหมจรรย์อยู่จบแล้ว
สงบระงับ รู้ที่สุดของโลกแล้ว ย่อมไม่ปรารถนาทั้งโลกนี้และโลกหน้า
-บาลี จตุกฺก. อํ. 21/63/46.
[1] ศัพท์บาลีของประโยคนี้ เป็นดังนี้ โส หาวุโส ภควา ชาน ชานาติ ปสฺส ปสฺสติ จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสามี ตถาคโต.
[2] ศัพท์บาลีของประโยคนี้ เป็นดังนี้ โส หาวุโส ภควา ชาน ชานาติ ปสฺส ปสฺสติ จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสามี ตถาคโต.
